Spira Natan Nata ben Salomon (1585–1633), kabalista, kaznodzieja, rektor uczelni talmudycznej i przewodniczący sądu rabinackiego w Krakowie. Ur. w Krakowie, był wnukiem rabina grodzieńskiego Natana ben Samsona Spiry (zob.), synem Salomona.
S. uczył się u Majera ben Gedalia z Lublina, który pełnił urząd rabina w Krakowie, Lublinie i Lwowie. Już w młodości zasłynął jako uczony, obdarzony fenomenalną pamięcią. Oprócz zgłębiania nauk Talmudu, zajmował się także astronomią i metafizyką. W r. 1617, po śmierci Mojżesza ben Samuela Marguliesa, objął kierownictwo jesziwy (uczelni talmudycznej) i całego kahału krakowskiego. Pełnił również urząd kaznodziei (darszana) tamtejszej gminy. Mieszkał na Kazimierzu, który opuścił tylko raz we wrześniu 1623 z obawy przed morowym powietrzem i głodem. Schronił się wówczas wraz z rodziną we wsi Kaszów pod Krakowem. S. cieszył się wśród krakowskich Żydów wielkim poważaniem. Opowiadano, że codziennie objawiał się mu sam prorok Eliasz, czemu dano wyraz nawet w napisie na jego nagrobku. Przypisywano mu liczne cuda.
S. jako jeden z pierwszych głosił w Krakowie kabałę praktyczną, którą wykładał w jesziwie Mojżesza Isserlesa oraz we własnej jesziwie. Mieściła się ona w bożnicy na piętrze (stąd nazwa: Auf’n Bergel, Na górce) kamienicy zbudowanej przez teścia S-y Mojżesza Jakubowicza (Jekelsa) na rogu dawnej ul. Na Przejściu 2 i ul. Szerokiej 22. Spuściznę piśmienniczą S-y oblicza się na ok. 15 dzieł, z których najważniejsze odnoszą się do kabały. S. pisał również komentarze do Tory, kodeksu prawa rytualnego „Šulchan aruch” Józefa Karo i responsy. Za życia opublikował prawdopodobnie tylko komentarz do kabalistycznej księgi Zohar pt. Hagahot ve tikkunim le sefer ha-Zohar (Korekty i poprawki do księgi Zoharu, L. 1623). W l. 1636–9 synowie S-y wydali jedno z najważniejszych jego dzieł Megale amukot al ha-pasuk va-etchanan (Objaśniający tajemnice, t. 4, wznowienie Fürth 1691, L. 1800). Autor przedstawił w nim 252 interpretacje tzw. Modlitwy Mojżesza (Pwt. 3, 23–26). Objaśnienia S-y do Pięcioksiągu Mojżesza ukazały się dopiero w r. 1795 we Lwowie pt. Megale amukot al ha-Tora (Objaśniający tajemnice Tory, wznowienie, L. 1884). Inne jego prace, np. Sefer al ha-Kabbala (Księga Kabały), Šaalot va-tešuvot (Pytania i odpowiedzi), Me’ir natib (Oświetlenie ścieżki) pozostały w rękopisie.
We wszystkich pracach kabalistycznych S. największą uwagę poświęcał gematrii. W nazwie rzeczy lub wydarzenia próbował nawet odnaleźć jakość dobra i zła. Ilość dobra lub zła w rzeczy ustalał metodą numeryczną na podstawie symboli liczb zawartych w jej nazwie. Głosił wiarę w wędrówkę dusz (hebr. gilgul). Twierdził, że dusze, do których przylega zło, nie mogą wrócić do Stwórcy i zespolić się z nim. Wracają więc wielokrotnie na świat, wchodzą w ciała ludzi, zwierząt, w rośliny lub minerały. Z nauką o wędrówce dusz powiązana była idea oddzielania dobra od zła, od którego zależne jest przyszłe zbawienie Izraela i całej ludzkości. S. był również autorem poezji religijnych i elegii ku czci Aszera Anzelma, lekarza królowej Bony, którego za rzekome morderstwo rytualne spalono na stosie w r. 1531. S. zmarł 20 VII 1633 w Krakowie. Został pochowany na cmentarzu Remu. Zostawił wielu uczniów i gorących zwolenników, jak np. Samson z Ostropola czy Jozue ben Józef. Współcześni mu Żydzi wierzyli, że jest on prekursorem mesjasza.
S. był żonaty z Różą (zm. 1642), córką Mojżesza Jakubowicza. Miał trzech synów i jedną córkę. Najstarszym synem był prawdopodobnie Mojżesz. Izaak został wybrany w r. 1619 reprezentantem gminy krakowskiej na żydowski Sejm Czterech Ziem. Salomon (1616?–1650) był rabinem w Satanowie. Córka Dobrusza (zm. 1642), wydana została za Jezajasza z Hildesheimu.
W r. 1933 krakowscy Żydzi obchodzili uroczyście 300-lecie śmierci S-y.
Bersohn, Słown. Żydów; Evrejskaja enciklopedija, Pet. [b.r.w.] XV; Spira R., Rabini i uczeni w Polsce w XVI, XVII i XVIII w., Kr. 1985; Wininger, Jüdische Biographie, V 594; – Bałaban M., Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa, Kr. 1935 s. 60–2; Duda E., Stary cmentarz żydowski w Krakowie. Materiały inwentaryzacyjne, „Krzysztofory” T. 15: 1988 s. 105; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV cz. 6; – Bałaban M., Apologeci i polemiści żydowscy w dawnej Rzeczypospolitej, w: Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. 1932 I 261; tenże, Historia i literatura żydowska, Lw.–W.–Kr. 1925 III 250–1; tenże, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, Kr. 1931–6 I–II; Dembitzer, Kellilat jofi, Kr. 1893 II 20 b; Doktór J., Śladami mesjasza-apostaty. Żydowskie ruchy mesjańskie w XVII i XVIII wieku a problem konwersji, Wr. 1998; Dubnow S., Die Geschichte des jüdischen Volkes in Europa, Berlin 1928 VI 378–9; Friedberg B., Luchot Zikaron. Epitaphien von Grabsteinen des istraelitischen Friedhofes zu Krakau, Drohobycz 1897; tenże, Marganita Spira. Geschichte der Familie Spira, tamże 1899; Halkowski H., Legendy z Żydowskiego Miasta na Kazimierzu pod Krakowem…, Kr. 1998 s. 40–4, 63; Horodezky S.A., Mystisch-religiöse Strömungen unter den Juden in Polen im 16.–18. Jahrhundert, Leipzig 1914 s. 41–6; tenże, Nathan Schpiro, „Evrejska starina” R. 3: 1911 s. 192; Meils J., Geschichte der Juden in Polen und Russland, Berlin 1921 I 328–9; Ochman J., Peryferie filozofii żydowskiej, Kr. 1997; Sefer Krakov, Ed. N. M. Gelber, Jerusalem 1959; Sikora T., Midrash and Semiotics. Some Considerations on the Case of R. Natan Nata Spira of Cracow, „Studia Judaica” R. 2: 1999 [druk.:] 2000 nr 4 s. 197–202; Wachstein-Landau B., Jüdische Privatbriefe aus dem Jahre 1619, Wien 1911 nr 3; Wettstein F. H., „Hamicpe” 1908 nr 49; Zunz L., Ir ha-Zedek. Geschichte der Krakauer Rabbinate vom Anfänge des sechzehnten Jahrhunderts bis auf die Gegenwart als Beitrag zur Geschichte der Juden in Polen, Lw. 1874; – Hondo L., Inskrypcje starego żydowskiego cmentarza w Krakowie, Kr. 2000 cz. 1; tenże, Stary żydowski cmentarz w Krakowie. Historia cmentarza. Analiza hebrajskich inskrypcji, Kr. 1999.
Stefan Gąsiorowski